Odlewy z brązu umieszczone w przestrzeni Śródmieścia Radomia to projekt zrealizowany w ramach Budżetu Obywatelskiego 2018 i 2022, projekt uzupełniany jest sukcesywnie przez prywatnych fundatorów. Obecnie szlak obejmuje 20 rzeźb przedstawiających wyroby radomskiego przemysłu produkowane w odległej przeszłości bądź nieco bliższej, a także takie, które do dziś można zakupić. Poznaj je wszystkie!
Lista obiektów:
1. Pistolet Vis wz. 35, Fabryka Broni w Radomiu
Pierwotnie WiS – jak Piotr Wilniewczyc i Jan Skrzypiński, twórcy konstrukcji. Zmienione na Vis (łac. siła) na żądanie Departamentu Uzbrojenia. Patent zgłoszony w roku 1931. Rozpoczęcie seryjnego wyrobu i wprowadzenie na uzbrojenie kadry zawodowej Wojska Polskiego w roku 1936. Uznawany za jeden z najlepszych pistoletów wojskowych w światowej historii broni palnej.
Lokalizacja: ul. Malczewskiego 16, murek przy wejściu głównym do budynku Resursy Obywatelskiej
2. Serek homogenizowany, RSM Rolmlecz
„Członkiem spółdzielni może być każdy właściciel krowy, zamieszkały na terenie Wolanowa, Wacławowa, Karczunku…” – mówi statut Spółdzielni Mleczarskiej zawiązanej w roku 1926 w Wolanowie. Mleczarnia w Radomiu powstała w roku 1941 na terenie zakładów mięsnych przy Starym Ogrodzie. Nowy zakład na Żakowicach – w roku 1972. Od roku 1994 Rolnicza Spółdzielnia Mleczarska w Radomiu działała pod firmą Rolmlecz.
Lokalizacja: ul. Żeromskiego 42, kwietnik przed budynkiem Domu Handlowego “Sezam”
3. Rower wyścigowy szosowy Łucznik, Fabryka Broni w Radomiu
“Rower lekki, dostosowany do szybkiej jazdy po jezdniach miejskich i gładkich szosach” – według katalogu “Polskie rowery PWU” z roku 1933. Należąca do Państwowych Wytwórni Uzbrojenia, Fabryka Broni w Radomiu przystąpiła do wyrobu rowerów w roku 1929. Wkrótce stała się ich największym wytwórcą w II Rzeczpospolitej. Rowery dostępne w ponad 20 typach i kilku wersjach malowania podlegały dwuletniej gwarancji. Dowodem wysokiej jakości były liczne sukcesy kolarzy występujących na rowerach marki Łucznik.
Lokalizacja: ul. Narutowicza 9, filar przy stadionie MOSIR
4. Rower wojskowy Łucznik typ XX, Fabryka Broni w Radomiu
“Rower niezwykle mocnej budowy dostosowany do wszelkich warunków terenowych.” Wzmocniona rama, uchwyty na karabin, bagażnik ze skórzanymi pasami, barwy ochronne czerń i khaki. Z tyłu dwie zębatki – zmiana biegu wymagała ręcznego przełożenia łańcucha. W roku 1935 zatwierdzony przez Biuro Badań Technicznych Broni Pancernych i wdrożony do seryjnego wyrobu. Na wyposażeniu pododdziałów kolarzy w Wojsku Polskim.
Lokalizacja: ul. Żeromskiego 53, plac przed pałacem Komisji Województwa Sandomierskiego (obecnie Urzędu Miejskiego)
5. Maszyna do szycia Łucznik Kl. 82, Zakłady Metalowe im. Gen. Waltera
Wyrób przemysłowych maszyn do szycia rozpoczęto w roku 1948. W roku 1954 w oparciu o własne rozwiązania techniczne powstała pierwsza maszyna użytku domowego – Łucznik Kl. 82. Główka maszyny umieszczona była w stoliku wyposażonym w pedał napędowy. Główka dostępna była w dwu odmianach wykończenia: farbą czarną z połyskiem bądź szarą o fakturze młotkowej.
Lokalizacja: ul. Focha, murek przy budynku Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego (przy fontannach)
6. Maszyna do pisania Łucznik 1301, Zakłady Metalowe Łucznik im. Gen. Waltera
Wyrób maszyn do pisania rozpoczęto w roku 1969 w wyniku podpisania umowy licencyjnej ze szwedzką firmą Facit. Wpierw wytwarzano maszyny biurowe ręczne, a od roku 1971 – również elektryczne. W roku 1974 pojawiły się maszyny ręczne walizkowe. Maszyny wykonywano w różnych wersjach językowych, między innymi – w oparciu o własne rozwiązania konstrukcyjne – dla języków arabskiego i tajlandzkiego.
Lokalizacja: ul. Moniuszki 9, filar Urząd Stanu Cywilnego
7. Aparat telefoniczny CB-49, Radomska Wytwórnia Telefonów
Pokrywa aparatu, mikrotelefon i gniazdo przyłączeniowe były wykonywane przeważnie z czarnego bakelitu, jednak były również dostępne modele w kolorze czerwonym i zielonym. Dzwonek aparatu miał dwie czasze z blachy stalowej o różnej grubości, dzięki czemu wytwarzał dźwięk o dwóch różnych tonach. Model CB-49 był początkowo produkowany w Zakładach Wytwórczych Aparatów Telefonicznych T-4 w Łodzi oraz w Fabryce Telefonów T-9 w Radomiu. W roku 1958 zakłady łódzkie zmieniły profil produkcji i produkcję tego aparatu w całości przejęła fabryka radomska. Produkowany był do 1963 r.
Lokalizacja: ul. Kilińskiego 30, przy wejściu do Urzędu Miasta
8. Maska przeciwgazowa wz. 24, Wojskowa Wytwórnia Sprzętu Przeciwgazowego
Maska wzorowana na francuskiej A.R.S. 1917, znana jako R.S.C. od nazwisk konstruktorów: Robert, Saunier, Cantot. Pierwsza maska przeciwgazowa na wyposażeniu Wojska Polskiego. Wyrób w Polsce zapoczątkowała polsko-francuska spółka Protekta, powstała w roku 1923. W oparciu o jej majątek w roku 1928 założono wytwórnię państwową. Zakład przy ulicy Słowackiego 57 na polecenie dyrekcji wysadzono we wrześniu 1939 roku.
Lokalizacja: ul Kilińskiego 25, dach schronu przy Liceum Ogólnokształcącym im. Jana Kochanowskiego
9. Puszka farby Radowil Gr-tix, RAFIL
Zakład ekstrakcji karpiny i wyrobu pokostów na Młodzianowie powstał w roku 1917. Wyrób farb olejnych i lakierów uruchomiono w roku 1926. Obecnie Radomska Fabryka Farb i Lakierów RAFIL jest największym w kraju wytwórcą specjalistycznych farb do ochrony antykorozyjnej w przemyśle ciężkim.
Lokalizacja: Park Kościuszki, na murku na zachód od altany
10. Półbuty damskie, RZPS Radoskór
“Produktem podstawowym przedsiębiorstwa jest obuwie damskie. But damski jest asortymentem stosunkowo trudnym” – wyjaśnia wydany w roku 1985 w nakładzie 4 tys. egzemplarzy “Informator dla nowoprzyjmowanych”. Radomskie Zakłady Przemysłu Skórzanego Radoskór powstały w roku 1959 z połączenia Radomskich Zakładów Garbarskich, Radomskich Zakładów Wyrobów Rymarskich, Radomskich Zakładów Obuwia (przedwojenna Bata) i Skarżyskich Zakładów Obuwia. Utworzono kombinat wiążący zakłady z kolejnych etapów ciągu wytwórczego. “Miejmy jednak nadzieję, że przy dobrej woli obu partnerów trudności zaopatrzenia zostaną pokonane, a pożycie młodej pary okaże się zgodne i przykładne” – pisze doc. Edward Krzywicki, nestor polskiego garbarstwa. Radoskór stał się największym wytwórcą obuwia w Polsce z zatrudnieniem sięgającym 14 tys. osób. Na jego potrzeby w roku 1972 na Gołębiowie powstała największa w Europie garbarnia skór miękkich.
Lokalizacja: ul. Focha, murek przy budynku Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego (przy fontannach),
11. Waga domowa WD-2, Radwag
Waga o maksymalnym udźwigu 2 kg jako nielegalizowana nie mogła służyć do rozliczeń handlowych. Szalka wykonana jest ze sławnego fajansu włocławskiego. Ręczne malowanie nawiązuje do motywów ludowych. Waga była dostępna w dwu wersjach kolorystycznych: brązowej i niebieskiej.
Lokalizacja: pl. Jagielloński, na murku przy ławce po południowej stronie
12. Aparat telefoniczny Bratek, Radomska Wytwórnia Telefonów
Nowatorski model projektowano w latach 1978-1980. Wzór opracowali artysta plastyk Maria Osterwa-Czekaj i architekt Jacek Czekaj przy współudziale konstruktora Stanisława Józwowicza. Aparat jest dostosowany do użytkowania jako biurkowy i ścienny. Przy zmianie położenia oryginalne rozwiązanie konstrukcyjne pozwala na odwrócenie tarczy numerowej bez zdejmowania pokrywy. Model otrzymał złoty medal na Międzynarodowych Targach Poznańskich w roku 1983.
Lokalizacja: pl. Jagielloński, na murku przy ławce po południowej stronie
13. Aparat telefoniczny Malwa, Radomska Wytwórnia Telefonów
Wzorowany na modelach z przełomu wieków XIX i XX, wyrabiany w Radomskiej Wytwórni Telefonów od roku 1978, cieszył się uznaniem nabywców krajowych i zagranicznych.
Lokalizacja: ul . Traugutta 31/33, na murku przy wejściu do Galerii Łaźnia
14. Kozaki, Sofix
“Buty Sofix dla każdego. Trwałe, modne i wygodne. I na zimę, i na lato. Chodzi syn i chodzi tato. W tym się chodzi!”” – głosiła reklama. Firma polonijna Sofix działalność rozpoczęła w roku 1983 od wytwarzania cholewek dla Radoskóru. Wkrótce podbiła rynek schyłkowej Polski Ludowej wprowadzając nowoczesne wzornictwo, na przykład pierwsze polskie buty zapinane na rzepy. W butach Sofix wystąpili polscy olimpijczycy podczas otwarcia igrzysk w Calgary w roku 1988. Moda na wyroby marki Sofix wzmogła sławę Radomia jako celu wycieczek na zakupy obuwia. Po przypadku wyłamania drzwi przez napierających nabywców w jednym ze sklepów wprowadzono sprzedaż przez okienko z blachy.
Lokalizacja: przy kamieniach na ul. Szewskiej od strony pl. Kazimierza Wielkiego
15. Stolik okolicznościowy, Fabryka Mebli Giętych „Johann Kohn i S-ka”
Styl mebli giętych zapoczątkował w latach 30. XIX wieku Michael Thonet. Przedstawiony stolik okolicznościowy figuruje w katalogu firmowym pod numerem T3. Na stoliku – wyroby z regionu: porcelanowa filiżanka z Ćmielowa i łyżeczka firmy Gerlach z Drzewicy, ponadto ciastko radomianka, znane pod tą nazwą nie tylko w regionie radomskim.
Lokalizacja: chodnik przed “Łaźnią” Radomskim Klubem Środowisk Twórczych, ul. Żeromskiego
16. Kuchnia gazowa 333, Polmetal
W planie na rok 1987 przewidziano sprzedaż blisko 130 tys. sztuk kuchenki 333 na rynku krajowym oraz 30 tys. sztuk w wersji 333M na eksport. Stanowiło to ponad połowę wartości planowanego zbytu. Wytwarzano też kuchenki domowe elektryczne oraz turystyczne gazowe. Stojący nad palnikiem garczek to „rondel półgłęboki z uszami”. „Cennik Fabryki blaszanych naczyń emaljowanych »Radom«” z 1926 roku ujmuje go pod numerem 13.
Lokalizacja: chodnik na skrzyżowaniu Niedziałkowskiego i Skłodowskiej
17. Płytki posadzkowe, Marywil
Ceramiczne płytki posadzkowe – zarówno gładkie, jednobarwne, jak i o wielobarwnych wzorach – można zobaczyć w wielu radomskich kamienicach. Przedstawiony wzór – cztery płytki układające się w zgeometryzowaną gwiazdę wpisaną w czworobok – jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych w Radomiu i kojarzonym właśnie z radomską fabryką Marywil. Również otaczającą go bordiurę często wybierano z oferty „Marywilu”, choć w łączeniu wzorów panowała duża dowolność.
Lokalizacja: chodnik na ul. Piłsudskiego, przed wejściem do Sądu Okręgowego
18. Kłódka, Zakłady Metalowe Łucznik im. Gen. Waltera
W zakładowym tygodniku „Na Warcie Pokoju” z 28 listopada 1953 roku czytamy: „Podejmując produkcję artykułów codziennego użytku załoga naszego zakładu udowodniła, że dobrze zrozumiała uchwały IX Plenum naszej Partii w sprawie podniesienia na wyższy poziom stopy życiowej mas pracujących” – podpisano: „Mgr Stanisław Bąk-Dzierżyński”. Kłódki pojawiają się w 1959 roku. Ich wyrób osiąga szczyt w roku 1965 – liczbą 331 074 sztuk. Ogółem do 1966 roku włącznie w radomskiej fabryce wykonano blisko milion kłódek.
Lokalizacja: Mostek Zakochanych, park Stary Ogród
19. Lampa biurkowa, Zakłady Sprzętu Oświetleniowego „Polam-Radom”
Zjednoczenie Sprzętu Oświetleniowego i Elektromechanicznego „Polam” obejmowało 27 podmiotów w kraju. Spółdzielnia „Mechanik” przejęła wyrób opraw oświetleniowych z zakładu w Wilkasach na Mazurach w roku 1973, zarzucając produkcję żelazek elektrycznych. Wcześniej, oprócz sprzętu oświetleniowego, wytwarzała m.in. leżaki turystyczne (bez podnóżka lub z podnóżkiem), a także oprzyrządowanie samochodowe: lusterka, pompki nożne i ręczne oraz podnośniki wahliwe. Zaopatrywano też zagranicę: „W dyskusji nad sprawozdaniem Zarządu, Rady Nadzorczej, oraz omówieniem planowanych zadań gospodarczych na rok 1962 – zabrał głos kol. Golus Aleksy, zwracając się z zapytaniem, czy produkcja eksportowa opłaca się dla naszej spółdzielni – ponieważ wyroby na eksport muszą być bardzo porządnie wykonane, co powoduje wzrost robocizny, a jednocześnie i funduszu płac”.
Lokalizacja: teren firmy AMGS GROUP, ul. Dębowa
20. Papierosy, Zakłady Przemysłu Tytoniowego w Radomiu
Działalność Zakładów Przemysłu Tytoniowego w Radomiu obejmowała produkcję i handel wyrobami tytoniowymi, produkcję tytoniu przemysłowego, kontraktację i skup liści tytoniowych, doświadczalną uprawę tytoniu, obrót z zagranicą, produkcję części zamiennych do maszyn produkcyjnych. Z tego czasu pochodzą sztandarowe produkty zakładu – papierosy “Radomskie”, “Klubowe”, “Popularne” czy “Ekstra mocne”.
Lokalizacja: parapet zabytkowej bramy wjazdowej na ul. Tytoniowej